Zelf doen

Een Amerikaanse ribkwal gevangen op het Damrak in Amsterdam!

Van midden op de oceaan tot in het vogelbadje in je achtertuin, overal kan je zoöplankton vinden! Ga zelf op zoek naar zoöplankton en ontdek deze wondere wereld in je eigen buurt. Op deze pagina enkele tips om zelf plankton te verzamelen en te bekijken.

Waar ga je zoeken? Plankton zit overal maar op sommige plekken vind je meer dan andere. In stilstaande of langzaam stromende wateren is het vaak makkelijker plankton verzamelen dan in snelstromende wateren, omdat de dichtheden hoger zijn en er minder zand in het water zit wat het observeren en filteren lastiger maakt. Zoek een plek waar je makkelijk maar vooral ook veilig bij het water kan komen zoals een beschutte oever, een brug of een drijvende ponton in een jachthaven. Monster je vanaf een gevaarlijkere plek zoals een steile kade of een boot ga dan bij voorkeur niet alleen en neem veiligheidsmaatregelen zoals het dragen van een zwemvest.

Er zijn veel manieren om plankton te verzamelen:

• Scheppen vanaf het oppervlak: bij weinig wind kan je kwallen en ribkwallen vaak zien zwemmen. Deze kan je het beste verzamelen door ze direct met een potje of een emmertje op te scheppen, eventueel gemonteerd aan een stok. Liefst niet met een schepnet want dan beschadigen ze snel.
• Met een emmer: de eenvoudigste manier, gewoon een emmer water scheppen. Door een touwtje aan het handvat van de emmer te maken kan je ook vanaf hoge kades en relingen monsteren. Let op: doe dit niet vanaf een varend schip want dan is de kans groot dat je de emmer kwijt raakt, of erger nog er zelf achteraan gaat! Tip: knoop het andere eind van het touw ergens aan vast voor je de emmer in het water gooit.
• Met een planktonnet: met een planktonnet kan je ook monsters nemen uit dieper water, en makkelijk grotere hoeveelheden water filteren en concentreren. Professionele planktonnetten zijn duur, maar ze kunnen ook zelf gemaakt worden. Relatief goedkope planktonnetten kan je bijvoorbeeld hier en hier vinden. Wil je vooral groter plankton verzamelen zoals watervlooien en copepoden dan kan je het beste een grofmazig net gebruiken met een maaswijdte van 200 – 300 μm. Wil je ook kleiner plankton bekijken zoals larven van schelpdieren, copepoden en wormen, of raderdiertjes dan kan je beter een fijnmaziger net gebruiken van 70 – 150 μm.
• Lampvissen: Lampvissen is een gave activiteit om ’s nachts te doen. Veel plankton komt ’s nachts naar het oppervlak en/of wordt aangetrokken door licht. Door met een zaklamp op het water te schijnen, of een duiklamp onder water te houden, wordt het zoöplankton aangetrokken en verzamelt zich bij de lamp. Met een emmer of potje kan je dit dan makkelijk verzamelen.
• Snorkelen/duiken: Groter plankton zoals kwallen en ribkwallen zijn het mooist in hun natuurlijke omgeving, om deze te kunnen zien kan je dus gaan duiken of snorkelen. Ook kleiner plankton kan je soms met het blote oog zien, kijk maar eens goed wat er zich bij je duiklamp verzamelt tijdens een nachtduik! Er is zelfs een speciale tak van de duiksport, genaamd “blackwater diving” waarbij ’s nachts gedoken wordt midden op de oceaan aan de rand van waar de diepzee begint. Hierbij worden de meest bizarre dieren gezien, en dit staat hoog op mijn bucketlist om nog eens te doen!

Ik heb een watermonster genomen, wat nu?

Monsters genomen met planktonnetten kan je meestal direct in een potje stoppen, liefst doorzichtig zodat je een eerste indruk kan krijgen van wat erin zit. Ook kan je je monster eerst in een wat groter doorzichtig plastic of glazen bakje doen om te bekijken. Transparante rechthoekige potten om levensmiddelen in op te slaan werken hier goed voor. Door het bakje tegen het licht te houden of er vanaf de zijkant met een zaklamp in te schijnen kan je vaak al veel plankton zien, zoals copepoden en larven.

Zorg ervoor dat je je monsters een label geeft zodat je later terug kan vinden wat in welk potje zit.

een plastic voorraadbak kan je prima plankton in bewaren en bekijken.

Als de concentratie plankton in het water laag is, zoals bij monsters genomen met een emmer, kan je het plankton concentreren. Dit kan je doen door het water voorzichtig over een fijnmazige zeef te gieten. Daarna spoel je, met door de zeef gefilterd water, het plankton van de zeef in een potje. Een andere slimme manier van plankton concentreren is met een lamp: schijn met een (zak)lamp in een hoekje van je bakje of emmer. Je ziet dan vaak het plankton naar de lamp toe zwemmen, waarna je het met een pipet of een kleiner bakje kan verzamelen.

Bewaren

Zoöplankton is het mooist als je het levend bekijkt. Om het plankton zo lang mogelijk in leven te houden bewaar je de monsters het beste in het donker en gekoeld, in een koelkast of koelbox. Zorg er ook voor dat het plankton niet té geconcentreerd is want dan is er snel zuurstofgebrek. Als er kwalachtigen in je monster zitten haal deze er dan uit en bewaar ze apart of gooi ze terug, anders eten ze het andere plankton op!

Mocht je het plankton langer willen bewaren dan zal je het moeten fixeren en conserveren zodat het niet bederft. Ook het determineren van zoöplankton (bepalen welke soort het is) is vaak niet mogelijk op levende organismen omdat je naar heel kleine details moet kijken zoals haartjes op pootjes. Er zijn heel veel verschillende fixatie- en conserveringsmethodes voor plankton. Veel hiervan maken gebruik van giftige, ontvlambare en zelfs kankerverwekkende stoffen zoals formaline en kunnen daardoor alleen veilig worden gebruikt in laboratoria met hierop ingerichte veiligheidsvoorzieningen. Mocht je plankton langer willen bewaren als hobbyist zou ik het conserveren in alcohol, bijvoorbeeld 70 % ethanol ontsmettingsalcohol zoals te koop bij de drogist. Ook alcohol is giftig en zeer licht ontvlambaar, dus pas op, ook bij het bewaren. Geconserveerde monsters vervormen vaak en verliezen hun kleur, dus bekijk het plankton levend als het kan.

Sommig plankton kan je ook thuis in een bakje of aquarium in leven houden of zelfs kweken, vooral met zoetwater plankton zoals watervlooien kan dit goed werken. Vul een klein bakje te vullen met wat verzameld plankton, waterplanten en plantenresten en dzet dit weg op een lichte plek, maar niet in de volle zon.

Zoetwaterkwal, Craspedacusta uit de Cabinetgracht in Zutphen

Het grootste zoöplankton zoals kwallen en ribkwallen kan je met het blote oog zien. Deze bekijk je het beste in het water. Grotere soorten kan je in een aquarium bekijken of in een smalle doorzichtig plastic of glazen bak genaamd cuvet. De kleinste kwalletjes kan je vaak ook al mooi zien in een glazen jampotje. Het is maar net wat je voor handen hebt, een whiskeyglas werkt ook prima bijvoorbeeld!

Kwalachtigen zien er vaak het mooist uit tegen een zwarte achtergrond en met belichting vanaf de zijkant, bijvoorbeeld met een zaklantaarn of bureaulamp.

Microscopen

Om het kleinere plankton goed te bekijken heb je een microscoop nodig. Er zijn verschillende soorten microscopen voor verschillende doeleinden.

Stereomicroscoop

Stereomicroscopen kan je met twee ogen tegelijk gebruiken. Een stereomicroscoop heeft net als een verrekijker voor elk oog een aparte set lenzen. Hierdoor krijg je een 3D effect als je er doorheen kijkt en kan je diepte zien. Dat is erg handig als je bijvoorbeeld het object dat je bekijkt tegelijkertijd met een pincet wil vastpakken. Stereomicroscopen hebben meestal een lage vergotingsfactor van 5 – 50 keer. Simpele stereomicroscopen hebben een vaste vergroting, meer geavanceerde kan je in- en uit zoomen. Plankton onder een stereomicroscoop bekijken is erg makkelijk, je giet je monster in een bakje of een petrischaaltje en legt het onder de microscoop.

Minstens zo belangrijk als de microscoop zelf is de belichting. De meeste stereomicroscopen hebben een lamp in de basis van de microscoop zitten met een half doorzichtige plastic of glazen plaat erboven waarop je je monster plaatst. Voor het bekijken van zoöplankton werkt dit echter niet echt goed; omdat de meeste dieren doorzichtig zijn vallen ze weg tegen de lichte achtergrond. Een mooier beeld krijg je door je monster op een donkere ondergrond te plaatsen en het vanaf de zijkant te belichten. Dit kan je doen met een speciaal hiervoor gemaakte lichtbron, maar deze zijn erg duur. Een zaklamp of een LED-bureaulamp werken ook prima.  De “JANSJÖ” lamp van IKEA wordt hier veel voor gebruikt door hobbyisten. Ook zijn er stereomicroscopen met speciale donkerveldbelichting, waardoor het object wat je bekijkt niet recht van onder wordt belicht maar alleen schuin vanaf de zijkant.

Onder een stereomicroscoop kan je levend plankton heel mooi bekijken in een dun laagje water, en zien hoe de dieren zich voortbewegen en water filteren. Wil je nog  meer details zien, bijvoorbeeld om je plankton tot op soort te determineren, dan heb je een samengestelde microscoop nodig.

Samengestelde microscoop

Een samengestelde microscoop heeft twee sets lenzen waardoor je je onderwerp bekijkt. De eerste set lenzen zit in het objectief. Microscopen hebben meestal een draaibare kop waar drie tot vijf objectieven op passen zodat er makkelijk tussen vergrotingen kan worden gewisseld. De meeste objectieven hebben een vergrotingsfactor van 4 tot 100 x.

Naast het objectief heeft een microscoop ook nog een oculair, het deel waarin het uiteindelijke beeld wordt gevormd waar je met je oog naar kijkt. Oculairs vergroten ook, meestal 10 x.

Om te berekenen hoeveel keer een microscoop vergroot moet je de vergrotingsfactor van het objectief en het oculair vermenigvuldigen, dus een 40 x objectief en 10 x oculair geven een vergrotingsfactor van 10 x 40 = 400 keer.

Voor het bekijken van zoöplankton heb je vaak helemaal niet zo’n sterke vergroting nodig! Ik heb zelf een 5 x, 10 x, 20 x, 40 x en 100 x objectief op mijn microscoop en voor zoöplankton gebruik ik de 5 x en 10 x het meest. 40 x gebruik ik alleen om details te bekijken zoals bijvoorbeeld haartjes op pootjes van copepoden.  100 x gebruik ik eigenlijk nooit, deze vergroting is vooral interessant als je naar algen kijkt.

Ook hier is een goede belichting heel belangrijk. Hiervoor hebben de meeste microscopen een condensor, een set lenzen die zorgt voor een egale, geconcentreerde belichting. Ook heeft de condensor een diafragma om het contrast van het beeld te veranderen. Als laatste heeft de condensor vaak een houder of opening waarin filters geplaatst kunnen worden om de belichting aan te passen. Bij zoöplankton geeft donkerveldbelichting vaak een mooi beeld, de meeste foto’s en filmpjes op deze site zijn met donkerveldbelichting gemaakt. Hiervoor moet je je microscoop aanpassen met een filter. Dit kan je vaak ook zelf maken, dat heb ik ook gedaan.

Samengestelde microscopen kunnen één of twee oculairs hebben. Twee oculairs werkt fijner maar is niet per sé nodig.

Voor plankton wordt ook vaak een omkeermicroscoop gebruikt, waarbij het onderwerp van bovenaf wordt belicht en van onderaf wordt bekeken. Dit wordt vooral gebruikt voor dood plankton; omdat dit naar de bodem zinkt heb je dan alles tegelijk scherp in beeld. Ook kan het handig zijn omdat je dan van bovenaf het plankton kan manipuleren met naalden. Je hebt hiervoor wel speciale objectieven nodig, vooral voor de hoge vergrotingen.

Een microscoop kopen

Begin je met het bekijken van zoöplankton zou ik eerst eens kijken naar een stereomicroscoop. Deze zijn ideaal om levend, groter zoöplankton te bekijken. Wil je de dieren ook in meer detail bekijken kan je later alsnog een samengestelde microscoop aanschaffen. De stereomicroscoop is dan nog steeds heel nuttig bij het selecteren van organismen en het maken van slides om te bekijken onder de samengestelde microscoop.

Op deze pagina worden veel nuttige adviezen gegeven over het kopen van een microscoop. Nieuwe professionele microscopen zijn erg duur. Globaal zijn er twee goedkopere opties:

• Koop een budget microscoop van een bedrijf dat ook professionele microscopen verkoopt, zoals Euromex/Novex of Bresser. Zelf heb ik hier geen ervaring mee maar er zijn verschillende recensies op bijvoorbeeld youtube te vinden waaruit blijkt dat de kwaliteit van goedkope microscopen flink is verbeterd.
• Koop een tweedehands professionele microscoop, bijvoorbeeld op marktplaats. Dit is eigenlijk vooral aan te raden als je al weet wat je zoekt, en waar je op moet letten bij het kopen van een microscoop. Vaak zitten er op professionele microscopen heel veel opties die je als hobbyist niet nodig hebt, zoals fluorescentie. Test de microscoop in ieder geval altijd voor je hem koopt! Soms hebben tweedehands microscopen jaren onder een laag stof op een zolder gestaan, dat is zeker niet goed voor een microscoop. Alle draaiende delen moeten soepel draaien. Een beetje stof op de lenzen is niet erg, vervelender is schimmel: stervormige draderige vlekjes op de lenzen.

Wat je ook aanschaft, koop in ieder geval nooit een plastic kindermicroscoop voor een paar tientjes. De bediening en beeldkwaliteit hiervan zijn vaak zo slecht dat er geen plezier aan te beleven valt, waardoor een fascinerende hobby al snel wordt beëindigd.

De foldscope

Allemaal leuk en aardig die microscopen maar wat kost het een hoop geld! Gelukkig is er een goedkope optie die erg leuk is om een keer te proberen: de foldscope. Dit is een papieren microscoop met één lens, net als de allereerste microscopen van van Leeuwenhoek. De foldscope kost maar een paar euro! Hij vergroot 140 keer, en je kan hem makkelijk aan je telefoon vastmaken waardoor je ook foto’s kan maken. Helaas zijn ze volgens mij nog niet in Nederland te koop, wel in Duitsland.